Trầm cảm ở trẻ em: Dấu hiệu nhận biết sớm và phòng ngừa

Hiện nay, tỷ lệ trầm cảm ở trẻ em đang có xu hướng gia tăng với nhiều nguyên nhân phức tạp. Biểu hiện ở trẻ thường không điển hình và dễ nhầm lẫn với hiện tượng nổi loạn tuổi dậy thì. Dù tỷ lệ mắc bệnh cao nhưng rất ít trường hợp được hỗ trợ, can thiệp kịp thời do gia đình chưa biết cách nhận diện.

Trầm cảm ở trẻ em là gì?

Trầm cảm là một dạng rối loạn cảm xúc đặc trưng bởi cảm xúc, tư duy và hoạt động bị ức chế. Biểu hiện rõ nhất của bệnh là buồn bã kéo dài, đôi khi người bệnh có cảm giác đau khổ sâu sắc và khóc lóc không rõ lý do. Đi kèm là tình trạng mất hứng thú, giảm lòng tự trọng, bi quan về tương lai, mặc cảm tội lỗi, rối loạn ăn uống, giấc ngủ.

Cũng như người lớn, bệnh trầm cảm có thể gặp ở trẻ em – đặc biệt là trong giai đoạn dậy thì. Tuy nhiên, nguyên nhân và biểu hiện của trầm cảm ở trẻ có nhiều điểm khác biệt so với người trưởng thành. Triệu chứng đôi khi không điển hình và dễ bị nhầm lẫn với tính cách nổi loạn, chống đối vào thời kỳ dậy thì.

Tỷ lệ trầm cảm ở trẻ em chiếm 2% và tăng lên 5 – 8% ở giai đoạn vị thành niên. Ngày nay, áp lực học tập gia tăng, bố mẹ bận rộn, thiếu sự quan tâm… là lý do khiến trẻ phải đối mặt với nhiều vấn đề tâm lý.

Thống kê cho thấy, tự tử là nguyên nhân thứ 2 dẫn đến tử vong ở trẻ em và trẻ vị thành niên. Trong đó, trầm cảm là nguyên nhân hàng đầu thúc đẩy hành vi tự sát. Lý do lớn nhất dẫn đến thực trạng này là hơn 70% trẻ bị trầm cảm không được thăm khám, điều trị phù hợp do sự thiếu hiểu biết của gia đình. Vì vậy, trang bị kiến thức về trầm cảm nói chung và trầm cảm ở trẻ em nói riêng là điều cần thiết.

Dấu hiệu của bệnh trầm cảm ở trẻ em

So với người lớn, bệnh trầm cảm ở trẻ em có biểu hiện đa dạng hơn và đôi khi không điển hình. Để kịp thời phát hiện những dấu hiệu bất thường ở trẻ, bố mẹ có thể dựa vào những triệu chứng sau đây:

• Tâm trạng thất thường thay vì ủ dột, đau khổ như bệnh trầm cảm ở người trưởng thành. Trẻ rất dễ cáu kỉnh, thường xuyên nổi nóng, gắt gỏng, thiếu khả năng kiềm chế.
• Giảm hứng thú với các sở thích, hoạt động mà trước đây trẻ rất yêu thích, chẳng hạn như đọc sách, vẽ tranh, đá bóng, âm nhạc…
• Kết quả học tập giảm rõ rệt. Thường xuyên bị thầy cô than phiền về việc tập trung kém, học trước quên sau.
• Nhốt mình trong phòng, không muốn ra ngoài.
• Từ chối các hoạt động chung của lớp, nhóm, không muốn đi chơi cùng bạn bè. Ở giai đoạn nặng, trẻ có thể tự nhốt mình trong phòng, cách ly xã hội.
• Không muốn đến trường, tìm mọi cách để né tránh việc học.
• Gia tăng các hành vi tiêu cực như bắt nạt bạn bè, trốn nhà đi chơi, trốn học, cố chấp và thường xuyên chống đối bố mẹ, thầy cô.
• Suy nghĩ tiêu cực, bi quan về tương lai.
• Trẻ bị trầm cảm thường có cảm giác bản thân vô dụng, cho rằng mình đã phạm phải tội lỗi nghiêm trọng. Đôi khi có cảm giác không được yêu thương và luôn bị từ chối.
• Mất cảm giác ngon miệng, ăn kém, sụt cân. Một số trẻ bị trầm cảm có xu hướng ăn quá nhiều và tăng cân nhanh chóng.
• Rối loạn giấc ngủ (thường là mất ngủ hoặc ngủ quá nhiều).
• Vận động tâm thần chậm chạp với những biểu hiện như đi lại, tay chân chậm chạp thấy rõ, nói chậm, giọng nói lí nhí trong miệng. Nội dung lời nói thường nghèo nàn, không rõ ràng. Thậm chí, nhiều trẻ nằm hàng giờ trên giường mà không hề hoạt động.
• Giảm năng lượng, mệt mỏi, kiệt sức là triệu chứng thường thấy ở trẻ bị trầm cảm. Trẻ thường đề cập đến việc cảm thấy mệt mỏi nhưng không có nguyên nhân cụ thể.
• Thường xuyên than phiền bị đau đầu, đau dạ dày, nhức mỏi cơ thể không rõ lý do. Một số trẻ tìm đến rượu bia, chất kích thích để giải tỏa cảm xúc tiêu cực.

So với người lớn, tỷ lệ tự sát ở trẻ bị trầm cảm cao hơn rất nhiều. Khoảng 20% trẻ mắc chứng bệnh này có ý định tự sát và 8% trường hợp đã có hành vi tìm đến cái chết. Vì vậy, gia đình cần phải chú ý những biểu hiện bất thường để kịp thời phát hiện trầm cảm ở con trẻ.

Nguyên nhân gây bệnh trầm cảm ở trẻ em

Nguyên nhân gây bệnh trầm cảm chưa được biết rõ mặc dù đã trải qua nhiều nghiên cứu. Hiện tại, các chuyên gia tin rằng trầm cảm là kết quả của sự tương tác giữa nhiều yếu tố như di truyền, thay đổi nồng độ các chất dẫn truyền và yếu tố môi trường.

Một số yếu tố, nguyên nhân đã được xác định có liên quan đến bệnh trầm cảm ở trẻ em:

Gen di truyền

Gen di truyền là yếu tố có vai trò rõ rệt trong cơ chế bệnh sinh. Nghiên cứu của các nhà khoa học Mỹ cho thấy, khoảng 40% trẻ bị trầm cảm có liên quan đến gen. Nguy cơ mắc bệnh ở trẻ cũng gia tăng đáng kể từ 3 – 4 lần nếu bố mẹ và người thân trong gia đình có tiền sử trầm cảm. Trong đó, khả năng di truyền trầm cảm ở trẻ nữ cao hơn trẻ nam khoảng 2 lần.

Thay đổi các chất dẫn truyền thần kinh

Các chất dẫn truyền thần kinh bên trong não bộ đảm nhiệm nhiều vai trò, đặc biệt có nhiệm vụ điều chỉnh cảm xúc. Ở người bị trầm cảm, nồng độ serotonin, dopamine và norepinephrine thấp hơn so với bình thường.

Sự thay đổi này được cho là có liên quan đến căng thẳng mãn tính. Stress trong một thời gian dài gây ra những thay đổi đáng kể ở hệ thống vùng hạ đồi – tuyến yên – thượng thận. Kết quả là gia tăng stress oxy hóa và tăng các cytokine gây viêm dẫn đến giảm tổng hợp monoamin. Khi monoamin giảm, đồng nghĩa với nồng độ các chất dẫn truyền thần kinh cũng giảm theo.

Bên cạnh đó, các bác sĩ cũng quan sát thấy sự thoái hóa của các vòng nối tế bào thần kinh – nơi chịu trách nhiệm điều hòa cảm xúc. Khi chức năng này suy giảm, cảm xúc buồn bã, đau khổ không được điều chỉnh sẽ trở nên sâu sắc hơn theo thời gian.

Cách giáo dục của gia đình

Dù không phải là nguyên nhân trực tiếp nhưng cách giáo dục của gia đình thực sự có mối liên hệ mật thiết với bệnh trầm cảm ở trẻ em. Trẻ em và trẻ vị thành niên chưa có kỹ năng điều chỉnh tâm lý tốt như người trưởng thành.

Gia đình quan tâm, chia sẻ và hỗ trợ kịp thời chính là nền tảng giúp trẻ vượt qua áp lực trong cuộc sống. Với chỗ dựa tinh thần vững chắc, trẻ có thể dễ dàng đối mặt với khó khăn và điều chỉnh tâm trạng một cách nhanh chóng. Giáo dục đúng cách còn giúp trẻ trang bị kỹ năng sống, chủ động giải quyết những vấn đề trong môi trường học đường.

Gia đình thờ ơ, thiếu quan tâm, trẻ và bố mẹ mâu thuẫn sâu sắc là những điều kiện phát triển bệnh trầm cảm. Ở lứa tuổi này, trẻ chưa sâu sắc trong suy nghĩ và dễ cảm thấy bản thân bị bỏ rơi, không được yêu thương khi gia đình thiếu sự quan tâm. Đôi khi, mâu thuẫn trong gia đình chính là nguồn cơn dẫn đến những rối loạn về mặt tâm lý, cảm xúc ở trẻ em.

Các yếu tố môi trường

Các yếu tố môi trường cũng góp phần vào sự phát triển của bệnh trầm cảm. Các yếu tố có thể kể đến bao gồm:

• Áp lực từ gia đình (kỳ vọng về kết quả học tập, gia đình mâu thuẫn, cha mẹ thiếu thấu hiểu…)
• Áp lực cuộc sống (thường do gia đình nghèo khó, tài chính bấp bênh, trẻ luôn lo sợ và bi quan về tương lai)
• Thay đổi tâm sinh lý ở giai đoạn dậy thì
• Ám ảnh bởi những sự kiện đau buồn trong quá khứ như bị lạm dụng, bỏ rơi…
• Tổn thương tâm lý do phải trải qua những sự kiện tiêu cực trong cuộc sống như cha mẹ ly hôn, mất người thân… Thậm chí những biến cố nhỏ như mâu thuẫn trong gia đình, bố mẹ mất việc, người thân ốm đau, tài chính bấp bênh… cũng đều góp phần phát triển bệnh trầm cảm ở trẻ em.

Các yếu tố nguy cơ

So với người lớn, trầm cảm ở trẻ em đôi khi không xảy ra sau những biến cố lớn trong cuộc sống. Các sự kiện căng thẳng thường ngày nếu không được giải tỏa kịp thời cũng có thể phát triển thành trầm cảm.

So với những trẻ khỏe mạnh, trẻ bị trầm cảm thường có một số đặc điểm như sau:

• Thiếu kỹ năng xã hội: Trẻ thiếu kỹ năng xã hội thường gặp nhiều khó khăn trong các mối quan hệ. Vì ít tương tác với những người xung quanh nên trẻ luôn có cảm giác cô đơn, mặc cảm, tiêu cực hơn so với bình thường.
• Thiếu tự tin: Tự ti, mặc cảm, tội lỗi là những dấu hiệu thường thấy ở trẻ bị trầm cảm. Trẻ nhỏ thiếu tự tin thường ngại tham gia các hoạt động, trẻ ít tương tác với bạn bè. Khi có biến cố xảy ra, đa phần những trẻ này đều sẽ mất thời gian rất dài để có thể điều chỉnh.

Trầm cảm ở trẻ và những hệ lụy không ngờ

Trầm cảm là vấn đề sức khỏe đáng lo ngại hiện nay. Ở người lớn, triệu chứng thường khá rõ rệt và dễ nhận biết. Tuy nhiên, các biểu hiện trầm cảm ở trẻ em lại có đôi chút khác biệt.

Ngoài khí sắc trầm buồn, trẻ dễ bị kích thích, hay cáu kỉnh, gắt gỏng, có những hành vi chống đối và kết quả học tập sụt giảm. Những dấu hiệu này dễ bị nhầm lẫn với thay đổi tâm lý do ảnh hưởng của tuổi dậy thì. Bên cạnh đó, hiểu biết về sức khỏe tâm thần của cộng đồng cũng chưa thật sự sâu sắc. Dẫn đến việc phát hiện muộn khi trẻ đã hình thành ý nghĩ tự sát và cố ý thực hiện các hành vi tìm đến cái chết.

Trầm cảm ở trẻ em gây ra rất nhiều ảnh hưởng và hệ lụy như:

• Kết quả học tập giảm do tập trung kém, trí nhớ giảm
• Trẻ gặp nhiều vấn đề ở trường học do hành vi chống đối với thầy cô, thường xuyên trốn học, gây gổ, mâu thuẫn với bạn bè.
• Rối loạn ăn uống, giấc ngủ do trầm cảm khiến trẻ tăng cân/ giảm cân đột ngột, cơ thể suy nhược, mệt mỏi. Nếu xảy ra trong thời kỳ dậy thì, các triệu chứng thể chất do trầm cảm còn ảnh hưởng đến quá trình phát triển của trẻ.
• Ý nghĩ, hành vi tự sát.

So với trầm cảm ở người lớn, trầm cảm ở trẻ em có tỷ lệ tự sát cao hơn. Khoảng 20% trẻ nghĩa đến cái chết và 8% đã thực hiện hành vi tự sát.

Trầm cảm không được điều trị sẽ ảnh hưởng đến tương lai của trẻ. Nhiều trẻ bị gián đoạn quá trình học tập do ảnh hưởng của bệnh và phải mất thời gian dài để thể hoàn thành chương trình giáo dục phổ thông. Trầm cảm nếu không được điều trị đúng cách còn làm biến đổi nhân cách, tác động tiêu cực đến cuộc sống tương lai.

Chẩn đoán bệnh trầm cảm ở trẻ em

Ngay khi phát hiện những biểu hiện bất thường, gia đình nên đưa trẻ thăm khám sớm để được chẩn đoán kịp thời. Với bệnh trầm cảm, chẩn đoán chủ yếu dựa vào biểu hiện lâm sàng.

Bác sĩ sẽ trao đổi với gia đình về các triệu chứng trẻ gặp phải, sau đó dựa vào tiêu chuẩn ICD – 10 hoặc DSM – 5 để đưa ra chẩn đoán chính xác. Để hỗ trợ quá trình chẩn đoán, bác sĩ sẽ yêu cầu thực hiện thêm một số xét nghiệm cận lâm sàng:

• Xét nghiệm máu
• Các bài trắc nghiệm tâm lý chuyên sâu như Hamilton, Beck

Trên thực tế, tùy thuộc vào tình trạng của từng trẻ bác sĩ có thể yêu cầu thực hiện thêm một số xét nghiệm cận lâm sàng khác.

Các phương pháp điều trị trầm cảm ở trẻ em

Tùy theo mức độ trầm cảm, bác sĩ sẽ tư vấn phương pháp điều trị phù hợp với từng trẻ. Hiện nay, sử dụng thuốc và liệu pháp tâm lý là hai phương pháp chính. Với đối tượng là trẻ em, phạm vi dùng thuốc khá hạn chế do giới hạn tuổi và một số loại thuốc có thể gây ra tác dụng phụ nghiêm trọng.

Các phương pháp được cân nhắc trong điều trị bệnh trầm cảm ở trẻ em bao gồm:

Sử dụng thuốc

Liệu pháp hóa dược là phương pháp chính trong điều trị bệnh trầm cảm. Tuy nhiên, cần phải chú ý tác dụng phụ của thuốc trong suốt thời gian sử dụng. Đối với trẻ nhỏ và trẻ vị thành niên, thuốc chống trầm cảm thường được kết hợp với liệu pháp tâm lý để tối ưu hiệu quả.

Thuốc ức chế tái hấp thu serotonin có chọn lọc (SSRIs) là nhóm thuốc được sử dụng phổ biến trong điều trị bệnh trầm cảm. Trong đó, Fluoxetine là loại thuốc có thể sử dụng lâu dài.

SSRIs có thể gia tăng hành vi tự sát trong thời gian đầu sử dụng. Vì vậy, trẻ em và trẻ vị thành niên cần phải được theo dõi chặt chẽ khi điều trị bằng nhóm thuốc này. Trường hợp không thể sử dụng thuốc ức chế tái hấp thu serotonin có chọn lọc (SSRIs) có thể thay thế bằng Bupropion và Desipramine.

Liệu pháp tâm lý

Đối với bệnh trầm cảm ở trẻ em, liệu pháp tâm lý có vai trò vô cùng quan trọng. Liệu pháp này thường được kết hợp với liệu pháp hóa dược để cải thiện nhanh những rối loạn về mặt cảm xúc. So với sử dụng thuốc, liệu pháp tâm lý mang lại hiệu quả chậm hơn (khoảng 8 – 12 tuần). Bù lại, những tác động của liệu pháp này được chứng minh có tác dụng lâu dài và giúp ích trong việc ngăn ngừa trầm cảm tái phát.

Các liệu pháp tâm lý được áp dụng cho trẻ bị trầm cảm:

• Liệu pháp nhận thức hành vi (CBT)
• Liệu pháp tương tác cá nhân (IPT)
• Liệu pháp phỏng vấn tạo động lực (MI)

Ngoài trị liệu cá nhân, trẻ có thể được trị liệu theo nhóm tùy theo tình trạng sức khỏe. Gia đình cũng có thể tham gia trị liệu cùng trẻ để hiểu hơn tâm lý của con, điều chỉnh cách cư xử, phản ứng cho phù hợp. Tránh để trẻ cảm thấy tổn thương, tự ti và ngày càng khép kín, cách ly xã hội.

Sự hỗ trợ của gia đình, nhà trường

Sự hỗ trợ của gia đình và nhà trường có vai trò quan trọng trong điều trị bệnh trầm cảm ở trẻ em. Gia đình sẽ từng bước giúp trẻ điều chỉnh cảm xúc, vượt qua sự buồn bã, u uất kéo dài. Trẻ dần có hứng thú với những hoạt động yêu thích trước đây, cảm thấy được yêu thương và có động lực.

Những trẻ nhận được sự hỗ trợ tích cực từ gia đình thường có đáp ứng tốt, bệnh tình thuyên giảm nhanh sau một thời gian ngắn. Ngược lại, trẻ bị gia đình bỏ rơi, bố mẹ ly hôn, thiếu sự quan tâm… thường rất khó hồi phục. Những trường hợp này đôi khi có chỉ định điều trị nội trú để tránh hành vi tự sát.

Chăm sóc trẻ bị trầm cảm không giống như các bệnh thể chất. Bố mẹ nên được giáo dục về rối loạn cảm xúc nói chung và trầm cảm nói riêng để có phản ứng, cách cư xử phù hợp. Ngoài ra, gia đình cũng cần trao đổi với nhà trường để tạo môi trường học tập lý tưởng. Đảm bảo trẻ không bị áp lực về thành tích, không bạo lực học đường, trẻ được quan tâm và hỗ trợ trong suốt thời gian học tập.

Môi trường sống thuận lợi là điều kiện để trẻ bị trầm cảm từng bước hòa nhập cộng đồng, lấy lại động lực và tìm thấy niềm vui trong cuộc sống. Tuy nhiên, cần lưu ý là không nên chăm sóc trẻ quá mức. Thay vào đó, nên khuyến khích trẻ chủ động và có trách nhiệm với bản thân để hình thành những phẩm chất tốt, giúp trẻ chủ động đương đầu với nhiều khó khăn, thử thách.

Trầm cảm nói chung và trầm cảm ở trẻ em rất dễ tái phát. Khoảng 70% trường hợp tái phát bệnh trong vòng 5 năm kể từ cơn trầm cảm đầu tiên. Chính vì vậy, trẻ em và trẻ vị thành niên nên được điều trị thêm 12 tháng kể từ khi các triệu chứng đã thuyên giảm. Những trẻ đã trải qua từ 2 cơn trầm cảm trở lên nên điều trị duy trì suốt đời để tránh tái phát.

Phòng ngừa bệnh trầm cảm ở trẻ em

Hiện nay, tần suất mắc bệnh trầm cảm đang có xu hướng gia tăng ở cả trẻ em và người trưởng thành. Trầm cảm khởi phát sớm thường có tiên lượng xấu, tỷ lệ tái phát cao và nhiều trường hợp phải điều trị suốt đời.

Do đó, gia đình nên chủ động phòng ngừa trầm cảm cho con trẻ bằng những biện pháp sau:

• Giáo dục trẻ đúng cách, nghiêm khắc nhưng vẫn cần bày tỏ sự yêu thương và quan tâm. Chỉ khi giáo dục phù hợp, con trẻ mới hình thành nhận thức đúng đắn, có kỹ năng vượt qua những khó khăn trong cuộc sống.
• Thường xuyên lắng nghe, chia sẻ cùng con cái để kịp thời nắm bắt những vấn đề trẻ đang phải đối mặt. Vai trò của cha mẹ là giúp trẻ nhìn nhận vấn đề một cách tổng quát và tìm ra cách giải quyết phù hợp nhất. Cách này không chỉ giúp trẻ dễ dàng vượt qua trở ngại mà còn được trang bị thêm những kỹ năng sống quan trọng, phục vụ cho cuộc sống sau này.
• Xây dựng cho trẻ lối sống nề nếp, sinh hoạt hợp lý, cân đối giữa thời gian học tập và nghỉ ngơi.
• Đảm bảo cuộc sống đầy đủ vật chất và tinh thần cho trẻ. Bố mẹ nên sắp xếp công việc để có nhiều thời gian cho con cái và đừng quên thể hiện sự quan tâm để trẻ cảm thấy bản thân luôn được yêu thương.
• Không kỳ vọng quá mức hay gây áp lực cho trẻ về kết quả học tập. Khuyến khích trẻ chăm chỉ, siêng năng để đạt được kết quả đúng với năng lực của mình.
• Không trách phạt trẻ trước mặt bạn bè và những nơi đông người. Khi trẻ có lỗi, hãy nhẹ nhàng phân tích và áp dụng hình phạt phù hợp với độ tuổi.
• Khi bước vào tuổi dậy thì, trẻ sẽ có những thay đổi đột ngột về tâm sinh lý. Nếu cần thiết, bố mẹ có thể tìm sự giúp đỡ của chuyên gia tâm lý để có thể nuôi dạy con một cách tốt nhất.
• Chú ý những biểu hiện bất thường của trẻ để kịp thời giúp con tháo gỡ vướng mắc, khó khăn về mặt tâm lý.

Tỷ lệ trẻ mắc bệnh trầm cảm đang không ngừng gia tăng do nhiều nguyên nhân khác nhau. Trước thực trạng này, gia đình nên trang bị kiến thức về sức khỏe tâm thần và dành sự quan tâm đúng mực đối với con cái. Chỉ khi có sự hỗ trợ của gia đình, trẻ mới có cơ hội được thăm khám, điều trị kịp thời để nhanh chóng hòa nhập cuộc sống.

Tham khảo thêm:

• Trầm cảm ở tuổi dậy thì: Nguyên nhân, cách can thiệp, phòng ngừa
• Các dấu hiệu trầm cảm ở học sinh: Nhận biết sớm tránh hậu quả
• Bị trầm cảm nên ăn gì để giúp cải thiện tình trạng bệnh?
• Trầm cảm có nguy hiểm không? Chuyên gia giải đáp