Rối Loạn Nhân Cách Tránh Né (AVPD): Chẩn đoán và điều trị

Rối loạn nhân cách tránh né (AVPD) được đặc trưng bởi sự tránh né các tình huống xã hội hoặc các hoạt động tương tác có nguy cơ bị từ chối, chỉ trích, phê bình, làm xấu hổ. Người bệnh sẽ luôn tồn tại sự ức chế xã hội, có cảm giác bản thân tội lỗi, không xứng đáng và vô cùng nhạy cảm đối với những sự từ chối của mọi người xung quanh. 

Rối loạn nhân cách tránh né (AVPD) là gì?

Rối loạn nhân cách tránh né (Avoidant Personality Disorder – AVPD) là một trong các dạng rối loạn nhân cách có sự ảnh hưởng phổ biến đối với toàn xã hội. Dựa vào số liệu thống kê nhận thấy có đến khoảng 2.5% dân số Hoa Kỳ đang phải đối mặt với những tác hại nguy hiểm của căn bệnh này và làm cho chất lượng cuộc sống của họ càng bị suy giảm một cách tồi tệ.

Mặc dù số lượng người mắc phải chứng rối loạn này chiếm rất cao nhưng phần lớn lại không có sự am hiểu sâu sắc về bệnh lý khiến cho quá trình phát hiện và can thiệp gặp phải nhiều trở ngại. Theo đó, các chuyên gia cho biết rằng, rối loạn nhân cách là tình trạng bệnh lý được đặc trưng bởi sự nhạy cảm quá mức đối với những lời từ chối, phê bình, chỉ trích từ xã hội và người bệnh luôn có xu hướng tránh né hầu hết các tình huống xã hội có nguy cơ làm họ bị bẽ mặt.

AVPD tạo ra cảm giác ức chế với xã hội một cách vô cùng cực đoan. Họ có cảm giác rất mạnh mẽ về việc bản thân không phù hợp, không xứng đáng và rất nhạy cảm nên thường có xu hướng đối phó với việc không thích nghi bằng cách né tránh các tình huống xã hội, nhất là những tình huống mà họ cho rằng sẽ bị đánh giá, phê bình tiêu cực. Các biểu hiện của bệnh có phần tương đồng với chứng rối loạn lo âu xã hội (SAD) nhưng ở mức độ ít nghiêm trọng hơn tuy nhiên vẫn cần được hỗ trợ can thiệp và điều trị kịp thời.

Nếu rối loạn nhân cách tránh né không sớm được nhận biết và có biện pháp khắc phục tốt sẽ gây nên nhiều cản trở đối với quá trình sinh hoạt, làm suy giảm chất lượng cuộc sống của người bệnh và ảnh hưởng lớn đến các mối quan hệ xã hội xung quanh. Ngoài ra, những người mắc phải chứng rối loạn này cũng có nhiều nguy cơ phát triển các rối loạn tâm thần khác, điển hình như trầm cảm nặng, rối loạn ám ảnh cưỡng chế (OCD), rối loạn hoảng sợ hoặc các dạng rối loạn nhân cách khác gây ra nhiều nguy hiểm.

Biểu hiện của rối loạn nhân cách tránh né

Các biểu hiện của rối loạn nhân cách tránh né thường rất đa dạng và có sự tương đồng với một vài các rối loạn tâm thần khác, điển hình nhất là chứng rối loạn lo âu xã hội. Theo đó, các chuyên gia còn cho biết rằng, triệu chứng của bệnh thường khởi phát từ rất sớm, ngay từ những năm tháng đầu đời và có thể phát triển kéo dài cho đến khi trưởng thành.

Tuy nhiên, để tránh nhầm lẫn giữa rối loạn nhân cách tránh né và sự nhút nhát, e ngại thông thường thì bạn cũng cần xác định rõ về mức độ và tần suất xuất hiện của các triệu chứng. Người mắc phải chứng rối loạn này sẽ luôn tồn tại cảm giác ức chế, không hài lòng và thỏa mãn với các mối quan hệ xã hội. Và các biểu hiện này kéo dài dai dẳng gây ảnh hưởng lớn đến các chức năng sống và làm họ cảm thấy đau khổ, mệt mỏi, suy nhược thì mới có thể xác định là AVPD.

Cụ thể một số biểu hiện thường gặp ở những người mắc phải chứng rối loạn nhân cách tránh né như:

• Luôn có xu hướng né tránh việc gặp gỡ, góp mặt trong các tình huống xã hội, tương tác vì lo sợ sẽ bị chỉ trích, đánh giá, phê bình, từ chối, bỏ rơi.
• Có sự nhạy cảm quá mức đối với những sự phản đối, không đồng thuận hoặc những lời phê bình tiêu cực từ mọi người xung quanh.
• Chỉ có xu hướng kết bạn với những người mà họ thực sự thích hoặc chắc chắn rằng họ sẽ được thích và chỉ tham gia các hoạt động mà họ chắc chắn không bị từ chối, đánh giá.
• Luôn có thái độ kiềm chế lúc mới bắt đầu một mối quan hệ nào đó bởi cảm giác sợ bị chê cười, sợ xấu hổ.
• Không muốn tạo dựng quá nhiều các mối quan hệ bởi luôn cảm thấy bản thân kém cỏi, không xứng đáng.
• Luôn tự cho rằng mình không nhận được sự tôn trọng của người khác, không có chỗ đứng trong xã hội hoặc thậm chí bị nhiều người chán ghét.
• Cảm thấy căng thẳng, lo lắng quá độ khi bắt buộc phải tham gia vào các hoạt động, tình huống xã hội.
• Có xu hướng suy nghĩ tiêu cực và luôn hình dung ra những điều tồi tệ về các tình huống xã hội xung quanh.
• Người bệnh thường cố gắng để làm hài lòng mọi người, luôn nhận lời giúp đỡ người khác, luôn chiều theo ý muốn của những người xung quanh cho dù bản thân cảm thấy không được thoải mái.
• Mặc dù rất có nhu cầu được kết bạn và giao tiếp tốt với mọi người nhưng lại có nhiều sự e ngại, lo lắng về việc bị đánh giá, chê cười nên không dám tạo dựng các mối quan hệ thân thiết.
• Không dám đưa ra các ý kiến, lựa chọn, quyết định của bản thân vì sợ người khác phản đối, chỉ trích.
• Người mắc phải chứng rối loạn nhân cách tránh né thường hay nhút nhát, e dè, sợ sệt, thiếu tính quyết đoán, có lòng tự trọng thấp.

Theo chia sẻ của các chuyên gia thì tình trạng rối loạn nhân cách tránh né thường chỉ được chẩn đoán đối đối với những người trưởng thành bởi các hành vi tránh né sẽ rất thường gặp ở trẻ em và thanh thiếu niên, rất khó để xác định cụ thể ở giai đoạn này. Tuy nhiên, nếu có thể nhận biết và xác định sớm tình trạng rối loạn nhân cách tránh né thì quá trình hỗ trợ can thiệp, điều trị sẽ đạt được nhiều thành công hơn, người bệnh cũng sẽ nhanh chóng cân bằng được trạng thái tâm lý, ổn định cuộc sống hiệu quả.

Rối loạn nhân cách tránh né – Nguyên nhân xuất phát từ đâu?

Nguyên nhân dẫn đến chứng rối loạn nhân cách tránh né hiện vẫn chưa được xác định một cách rõ ràng. Cũng tương tự giống như các dạng rối loạn nhân cách khác, AVPD cũng được tìm hiểu và cho rằng có sự liên quan đến các yếu tố di truyền, gia đình hoặc những sang chấn, sự kiện tổn thương nghiêm trọng xảy ra ở thời thơ ấu hoặc cuộc sống hàng ngày.

Để có thể hỗ trợ tốt nhất cho quá trình can thiệp, lựa chọn các biện pháp hỗ trợ thích hợp thì việc biết rõ về những yếu tố tác động cũng góp phần lớn trong việc nâng cao hiệu quả điều trị. Cụ thể, dưới đây là một vài nguyên nhân thường được nhắc đến như:

• Di truyền: Đây chính là nguyên nhân thường xuyên được nhắc đến và có sự ảnh hưởng lớn đến hầu hết những người mắc phải chứng rối loạn nhân cách tránh né. Theo đó, các chuyên gia cho biết rằng, tỷ lệ mắc phải AVPD sẽ tăng cao nếu trong gia đình từng có người thân mắc phải căn bệnh này hoặc các chứng rối loạn nhân cách liên quan khác. Bên cạnh đó, nếu ba mẹ, ông bà, anh chị em ruột cùng huyết thống có tiền sử bị rối loạn ám ảnh cưỡng chế, rối loạn lo âu xã hội, rối loạn hoảng sợ,…thì các thành viên còn lại cũng có nhiều khả năng khởi phát rối loạn nhân cách tránh né.
• Ảnh hưởng từ gia đình, môi trường sống: Như đã chia sẻ, những người mắc phải chứng AVPD sẽ bị chi phối rất nhiều bởi tâm lý lo sợ người khác chỉ trích, nhạo báng, đánh giá thấp và họ thường có tính nhút nhát, nhạy cảm, thiếu lòng tự trọng. Đặc điểm này có thể bị ảnh hưởng thông qua quá trình giao tiếp, giáo dục, tương tác trong khoảng thời gian dài với người thân, người chăm sóc trực tiếp. Trong nhiều cuộc khảo sát thực tế cùng nhận thấy có không ít các trường hợp rối loạn nhân cách tránh né không cùng huyết thống nhưng vẫn bị ảnh hưởng nếu chung sống trong thời gian dài.
• Các trải nghiệm tiêu cực, tồi tệ: Các sang chấn tâm lý, tổn thương trong quá khứ có thể là yếu tố làm gia tăng nguy cơ phát triển rối loạn nhân cách tránh né ở nhiều người. Nếu từ nhỏ trẻ đã thiếu sự quan tâm, chăm sóc của gia đình, thường xuyên bị từ chối, phản đối ý kiến, bị tẩy chay, xem thường, hạ nhục thì trẻ cũng dễ hình thành nhân cách tiêu cực, luôn có sự ức chế mạnh mẽ về xã hội, nhất là những lời phê bình, chê bai.
• Liên quan đến các vấn đề tâm thần khác: Đối với những trường hợp người bệnh trầm cảm nặng, rối loạn lo âu hoặc các dạng rối loạn nhân cách khác (phụ thuộc, ranh giới) thì sẽ càng có nguy cơ cao phát triển rối loạn nhân cách tránh né và quá trình điều trị sẽ phức tạp, gặp nhiều cản trở hơn.

Ảnh hưởng khôn lường của rối loạn nhân cách tránh né

Rối loạn nhân cách tránh né gây nên rất nhiều ảnh hưởng đối với đời sống của người bệnh. Đặc trưng của chứng rối loạn này là sự hạn chế về khả năng giao tiếp, kết nối do tồn tại nỗi sợ quá lớn về việc bản thân sẽ bị chỉ trích, phê phán, cười nhạo, từ chối nên họ luôn có xu hướng tránh né hầu hết các tình huống xã hội mang tính rủi ro.

Cũng chính vì điều này mà người bệnh sẽ bị hạn chế rất nhiều về các mối quan hệ hàng ngày, họ khó có thể duy trì tốt việc giao tiếp, kết nối với những người xung quanh. Đồng thời, do sự tránh né liên tục khiến cho bệnh nhân dễ bị mất đi nhiều cơ hội trong cuộc sống, thậm chí họ sẽ dần trở nên cô đơn, tách biệt hơn với xã hội.

Người bệnh thường khó có thể duy trì tốt quá trình học tập, làm việc của bản thân và thường xuyên cảm thấy căng thẳng, lo lắng quá mức về các tình huống xã hội có thể xảy ra. Hơn thế, họ cũng có nhiều xu hướng thực hiện các hành vi chống đối, phản kháng dữ dội hoặc trở nên lúng túng, mất kiểm soát khi bắt buộc phải tham gia các hoạt động, tình huống mang tính rủi ro.

Ngoài ra, những người mắc phải chứng rối loạn nhân cách tránh né kéo dài cũng có nhiều nguy cơ lạm dụng các chất kích thích, chất gây nghiện để giải tỏa những cảm xúc bất lực của bản thân. Tuy nhiên, thói quen này sẽ dần giết chết đi sức khỏe tinh thần và thể chất của họ, thậm chí có thể làm xuất hiện các hành vi tiêu cực, gây ra các hậu quả nguy hiểm khôn lường.

Rối loạn nhân cách tránh né nếu không sớm được khắc phục và điều trị tốt sẽ làm gia tăng nguy cơ phát triển thêm các rối loạn tâm thần nghiêm trọng khác. Điều này không chỉ gây ảnh hưởng lớn đến sức khỏe, đời sống của bệnh nhân và còn làm cản trở lớn đối với quá trình can thiệp, phục hồi sức khỏe bệnh.

Chẩn đoán rối loạn nhân cách tránh né

Như đã chia sẻ, các biểu hiện của rối loạn nhân cách tránh né thường dễ bị nhầm lẫn với các chứng rối loạn liên quan khác, đặc biệt là rối loạn nhân cách phân liệt và ám ảnh sợ xã hội. Chính vì thế, khi tiến hành chẩn đoán AVPD, bác sĩ chuyên khoa sẽ xem xét, đánh giá và tiến hành một số thủ thuật để phân biệt, loại bỏ tốt nguy cơ phát triển từ các yếu tố liên quan.

Thông thường, quá trình chẩn đoán rối loạn nhân cách tránh né sẽ dựa vào tiêu chuẩn lâm sàng của Cẩm nang chẩn đoán và thống kê về rối loạn tâm thần, Ấn bản lần thứ Năm [DSM-5]. Thời gian chẩn đoán thông thường là sau khi người bệnh trưởng thành, từ 18 tuổi trở lên thì việc xác định tình trạng bệnh mới thực sự chính xác.

Để có thể chẩn đoán một người đang mắc chứng rối loạn nhân cách tránh né thì người bệnh phải có một kiểu cố gắng đến né tránh tiếp xúc với các tình huống, hoạt động xã hội mang tính rủi ro với khả năng bị chỉ trích, cười nhạo, phê phán, đánh giá, từ chối cao. Bên cạnh đó, người bệnh cũng cần có ít nhất 4 trong các biểu hiện sau đây:

• Có xu hướng tránh nén liên tục các công việc, hoạt động có liên quan đến giao tiếp, tiếp xúc cá nhân vì họ luôn cảm thấy lo sợ bị mọi người xung quanh từ chối, phê bình, nhạo báng, đánh giá thấp.
• Không muốn tham gia bất kỳ tình huống nào cùng với mọi người trừ trường hợp họ chắc chắn rằng bản thân sẽ được yêu thích và quý mến.
• Luôn có cảm giác e ngại, thẹn thùng, nhút nhát trong hầu hết các mối quan hệ vì sợ sẽ bị xem thường, bị chế giễu.
• Luôn có sự bận tâm quá mức đối với những lời chỉ trích, đánh giá của người khác.
• Có cảm giác ức chế xã hội dữ dội vì cảm thấy bản thân không phù hợp, không xứng đáng.
• Tự hạ thấp chính mình, cho rằng mình kém cỏi, không đủ năng lực và không thể tham gia vào bất kỳ vai trò nào.
• Cảm giác căng thẳng, lo lắng, sợ hãi tột độ khi phải tham gia vào các hoạt động mạo hiểm, mang tính rủi ro cao.

Sau khi có thể xác định được chính xác về tình trạng bệnh của mỗi người, bác sĩ chuyên khoa sẽ cân nhắc để lựa chọn biện pháp can thiệp phù hợp nhất để giúp bệnh nhân có thể khắc phục tốt các triệu chứng nguy hiểm, từ đó phục hồi trạng thái tâm lý tốt hơn. Tuy nhiên, tùy vào mức độ nghiêm trọng của bệnh mà thời gian điều trị của mỗi người có thể khác nhau, người bệnh cần phải kiên trì và áp dụng tốt các biện pháp hỗ trợ từ chuyên gia để đạt được kết quả tốt nhất.

Hướng điều trị hiệu quả rối loạn nhân cách tránh né

Cũng tương tự như các dạng rối loạn nhân cách khác, rối loạn nhân cách tránh né cũng sẽ được ưu tiên áp dụng bằng các biện pháp trị liệu tâm lý, sử dụng thuốc và kết hợp cùng với một vài sự thay đổi lành mạnh trong thói quen sinh hoạt hàng ngày. Tuy nhiên, các phương pháp này chỉ mang tính chất hỗ trợ làm thuyên giảm, kiểm soát tình trạng bệnh bởi hiện nay vẫn chưa có bất kỳ biện pháp nào được đánh giá tối ưu về tác dụng điều trị dứt điểm căn bệnh này.

Quá trình điều trị cần được thực hiện trong giai đoạn sớm để hạn chế tối đa các hệ lụy nguy hiểm có thể xảy ra. Người bệnh cần phải có sự kiên trì và nhẫn nại trong khoảng thời gian nhất định để đạt được hiệu quả vượt trội nhất.

Cụ thể một số phương pháp thường được chỉ định áp dụng cho người bệnh AVPD như:

1. Trị liệu tâm lý

Trong những năm trở lại đây, phần lớn các vấn đề rối loạn tâm thần hoặc những tình trạng sức khỏe tâm lý bất ổn đều được ưu tiên hỗ trợ bằng trị liệu tâm lý. Đây là phương pháp can thiệp an toàn và có thể áp dụng tốt cho hầu hết các trường hợp bệnh khác nhau, kể cả trẻ em, phụ nữ mang thai hoặc người già cao tuổi.

Trị liệu tâm lý chủ yếu sẽ sử dụng ngôn ngữ giao tiếp để tương tác, tiếp cận sâu vào tiềm thức của người bệnh và giúp họ nhìn nhận ra những sai lệch của bản thân, từ đó dần đưa ra biện pháp điều chỉnh hiệu quả. Phương pháp này hoàn toàn không có sự can thiệp của thuốc điều trị, không tác động đến cơ thể người bệnh và không gây ra bất kỳ phản ứng phụ nào nên đảm bảo an toàn tuyệt đối.

Quá trình trị liệu, bệnh nhân sẽ được gặp gỡ và trao đổi trực tiếp cùng với chuyên gia tâm lý, nhà trị liệu để chia sẻ thoải mái về các vấn đề mà bản thân đang gặp phải. Bằng những kỹ thuật chuyên môn, nhà trị liệu sẽ dần đánh thức tiềm thức của người bệnh và giúp họ thay đổi tốt về suy nghĩ, cảm xúc, tư duy và hành vi sai lệch theo chiều hướng đúng đắn, tích cực hơn.

Tùy vào tình trạng bệnh lý của mỗi người mà chuyên gia cũng sẽ cân nhắc kỹ lưỡng trong việc tư vấn liệu pháp can thiệp phù hợp. Đối với những người mắc phải chứng rối loạn nhân cách tránh nén thì liệu pháp tâm động học, liệu pháp nhận thức và hành vi, liệu pháp giản đồ sẽ được ưu tiên áp dụng hiệu quả.

Mục tiêu chính của trị liệu tâm lý đó chính là giúp cho bệnh nhân kiểm soát tốt những sự ức chế xã hội, dần vượt qua được những sự sợ hãi, lo lắng, căng thẳng quá mức về sự phê bình, đánh giá, từ chối. Đồng thời, nhà trị liệu cũng hỗ trợ trang bị thêm các kỹ năng cần thiết để giúp cho bệnh nhân có thể tự tin hơn trong cuộc sống, nâng cao khả năng giao tiếp, kiểm soát tốt cảm xúc, hành vi và cân bằng cuộc sống tốt hơn.

2. Điều trị bằng thuốc

Do tâm ly sợ hãi và luôn nghi ngờ về các tình huống xã hội nên người bệnh AVPD sẽ có nhiều xu hướng từ chối, tránh né việc hỗ trợ điều trị. Chính vì thế, để giúp cho quá trình can thiệp tâm lý đạt được nhiều hiệu quả, thành công hơn thì các bác sĩ chuyên khoa cũng có thể chỉ định kết hợp thêm với việc sử dụng một vài loại thuốc cần thiết.

Thuốc tuy không hỗ trợ điều trị dứt điểm và loại bỏ nguồn gốc gây bệnh nhưng nó có khả năng tốt trong việc làm thuyên giảm, ngăn chặn các triệu chứng nguy hiểm, nghiêm trọng của bệnh. Khi dùng thuốc, bệnh nhân cũng dần giảm bớt cảm giác sợ hãi, lo lắng, căng thẳng và dễ dàng đáp ứng tốt quá trình trị liệu tâm lý.

Một số loại thuốc thường được sử dụng đối với bệnh nhân rối loạn nhân cách tránh né như thuốc ức chế serotonin có chọn lọc (SSRIs), thuốc an thần nhóm benzodiazepin hoặc thuốc ức chế monoamine oxidase (MAOIs). Việc dùng thuốc cũng có nguy cơ gây ra một số tác dụng phụ ngoài ý muốn nên người bệnh cần phải thực hiện theo đúng các chỉ định của bác sĩ, thông báo ngay nếu nhận thấy các dấu hiệu bất thường, nguy hiểm.

3. Hỗ trợ cải thiện tại nhà

Do không thể kiểm soát và nhận biết rõ về các cảm xúc, hành vi bất thường của bản thân nên những người bệnh AVPD thường có nhiều xu hướng từ chối việc điều trị và họ thường không có sự chủ động, cố gắng trong việc áp dụng tốt các phương pháp can thiệp. Chính vì thế, gia đình, người thân cần có sự đồng hành và hỗ trợ tốt trong giai đoạn này, thường xuyên thúc đẩy và theo dõi tiến hành cải thiện để giúp họ nhanh chóng khắc phục được các triệu chứng nguy hiểm.

Bên cạnh việc đáp ứng tốt các phương pháp can thiệp chuyên khoa từ bác sĩ, người bệnh cũng cần xây dựng tốt một lối sống lành mạnh, tích cực với những thói quen sau đây:

• Thường xuyên tập luyện thể dục thể thao để nâng cao sức khỏe thể chất lẫn tinh thần.
• Yoga và thiền định là hai bộ môn thư giãn, điều chỉnh tâm trạng an toàn mà bệnh nhân nên thực hiện thường xuyên tại nhà.
• Chú ý đến chế độ dinh dưỡng, tăng cường bổ sung đa dạng các loại thực phẩm để giúp cơ thể khỏe mạnh, tinh thần phấn chấn hơn.
• Tránh xa các chất kích thích, chất gây nghiện như rượu bia, thuốc lá, ma túy,…
• Trang bị cho bản thân các liệu pháp thư giãn đơn giản, hiệu quả nhanh chóng như nghe nhạc, đọc sách, uống trà thảo mộc, hít thở sâu, đi dạo, chơi với thú cưng,…
• Cởi mở hơn trong việc chia sẻ, tâm sự với người thân, bạn bè. Hoặc người bệnh có thể rèn luyện thói quen viết nhật ký, ghi chép lại những cảm xúc, suy nghĩ, sự sợ hãi của bản thân để giải tỏa tốt hơn.
• Dành thời gian để chăm sóc bản thân, nghỉ ngơi hợp lý, đảm bảo tốt về giấc ngủ.
• Đăng ký tham gia vào các hội nhóm của những người AVPD để có thể dễ dàng chia sẻ, đúc kết được những kinh nghiệm quý báu, thực tế để dễ dàng vượt qua chứng rối loạn nguy hiểm này.

Rối loạn nhân cách tránh né tuy không đe dọa trực tiếp đến tính mạng của người bệnh nhưng nếu không sớm được khắc phục, can thiệp đúng cách sẽ làm cản trở nghiêm trọng đến đời sống, khả năng hòa nhập của bệnh nhân. Hy vọng qua thông tin chia sẻ của bài viết trên đây, bạn đọc sẽ hiểu hơn về AVPD và có cách khắc phục, can thiệp hiệu quả.

Có thể bạn quan tâm:

• Rối Loạn Nhân Cách Chống Đối Xã Hội (ASPD): Chẩn đoán và điều trị
• Hội chứng sợ bị bỏ rơi: Nguyên nhân và cách khắc phục
• 10 Dấu Hiệu Nhận Biết Khi Yêu Người Ái Kỷ và Cách xử lý
• Hội Chứng Hoang Tưởng Người Khác Yêu Mình – Những hệ lụy nguy hiểm